معبد گارنی

نام یکی از آثار باستانی با معماری هلنی در قلعه گارنی که در 27 کیلومتری شرق ایروان، در بین کوههای گغاما، در کنار روستای گارنی، قرار دارد.

تاریخ

قلعه گارنی، در سده سوم پیش از میلاد، در دورهٔ حکومت دودمان اَروَندی بنا شدهاست. در زمان جنگهای ایران و روم، در سده اول میلادی، قلعه به اشغال نیروهای روم به فرماندهی جنائوس دومیتیوس کوربولو درآمد که آن را ویران کرد اما پس از عقد پیمان راندیا در 62 میلادی، نرون امپراتور روم، هزینهٔ بازسازی قلعه را پرداخت و تیرداد یکم پادشاه ارمنستان، در 75 میلادی اقدام به بازسازی قلعه و بنای ساختمان های کاخ و معبد مهر در آن کرد که سنگ نوشته هایی نیز به زبان یونانی باستان در این خصوص از وی به دست آمده است. در 301 میلادی، مسیحیت دین رسمی ارمنستان اعلام شد و کلیه معابد ویران یا تبدیل به کلیسا شدند اما به علت نامعلومی معبد گارنی دست نخورده باقی ماند. موسی خورنی، در کتاب تاریخ ارمنستان، به استفاده از این معبد به منزلهٔ کاخ خصوصی خسرو-ویدوخت، خواهر تیرداد سوم، پادشاه ارمنستان، پس از رسمی شدن دین مسیحیت در ارمنستان اشاره کرده است.

در سده های چهارم و پنجم میلادی کمی دورتر از معبد، در سمت شمال غربی آن و در شرق ساختمان های کاخ، نمازخانهٔ بسیار کوچکی به شکل بازیلیکا بنا شد که ویرانههای آن هنوز در محل باقی است. در دورهٔ تسلط ساسانیان بر ارمنستان، قلعه تبدیل به قرارگاه نظامی شد اما در 591 میلادی با تقسیم ارمنستان بین امپراتوری های ایران و روم قلعه به صورت پایگاه نظامی رومیان درآمد. با استقلال ارمنستان، در سده نهم میلادی و پایان تسلط اعراب، به دستور آشوت یکم قلعه بازسازی شد و دوباره مورد استفاده قرار گرفت. در پایان سده نهم میلادی، به دستور جاثلیق ماشتوتس یغیوارتسی  کلیسایی با پلان دایره ای شکل با قطر بیست متر در مجاورت معبد و نمازخانه بنا شد که بخشی از ویرانه های کاخ در زیر آن قرار گرفت.

با سقوط دودمان باگراتونی (بغدادی) قلعه چندین بار بین امپراتوری روم شرقی، سلجوقیان، گرجیها و ارمنیان دست به دست شد تا اینکه در سده سیزدهم میلادی مغولها آن را اشغال و ویران کردند اما معبد گارنی همچنان پابرجا باقی ماند تا اینکه بر اثر زلزلهٔ مهیب 4 ژوئن 1679 میلادی به کلی ویران شد.

بازسازی معبد

معبد گارنی، در سال 1834 میلادی، مورد مطالعه فردریک دوبوودِ مونپرکس، قرار گرفت. پس از وی، در نیکولاس مار، باستانشناس روس، آن را مورد بررسی قرار داد. در 1933-1934 میلادی نیکوغایوس بنیادیان، معمار ارمنی، برای بازسازی معبد مطالعاتی را آغاز کرد اما کار وی نیمه تمام ماند. در 1949 میلادی، مؤسسهٔ باستان شناسی ارمنستان باردیگر بررسی بازسازی معبد را آغاز کرد و در نهایت مشخص شد بازسازی آن به علت وجود عمدهٔ سنگ های معبد در محل ممکن است. پس از صرف زمانی طولانی برای مطالعه یک به یک سنگ ها، مرتب کردن آن ها و تأمین بودجه سرانجام بازسازی معبد از 1969 میلادی، به سرپرستی ساهینیان، آغاز شد و طی شش سال کار مداوم و با صرف هزینه های سنگین معبد شکل اولیهٔ خود را بازیافت.

سبک معماری

پلان قلعه به شکل مثلثی است که قاعده آن در سمت شمال قرار دارد و با دیواری از سنگهای خوشتراش به ارتفاع 12 تا 14 متر و طول 314 متر محصور بوده است و چهارده برج با پلان مربع شکل داشته است. دو ضلع دیگر قلعه به علت وجود دره های عمیق فاقد دیوار دفاعی است. عمق دره در سمت جنوبی به سیصد متر می رسد و کلیه بناهای اصلی قلعه در این قسمت قرار دارند.

معبد گارنی

معبد گارنی مستطیل شکل و دارای ابعاد 15.7 * 11.5 متر با ارتفاع 2.8 متر است که سنگهای سطح خارجی آن از سنگهای خوشتراش و خشکه چین با بستهای فلزی تشکیل شده ولی در وسط آن سنگهای لاشه همراه با ملات به کار برده اند. سکو دارای نه ردیف پلکان است که هریک به ارتفاع سی سانتیمتر در بخش شمالی و رو به روی رواق ورودی معبد قرار دارد. بر روی سکو و در چهار طرف آن در جمع 24 ستون به فاصله 2.8 متر از یکدیگر (به غیر از ضلع شمالی) به صورت چهار ستون در هر یک از اضلاع شمالی و جنوبی و شش ستون در هر یک از اضلاع شرقی و غربی قرار دارند که اتاق یا فضای داخلی معبد را از چهار طرف احاطه کرده اند. هر ستون از ته ستون، تنه (مشتمل بر چهار قسمت در جمع به ارتفاع 5.78 متر) و سرستون تشکیل شده است. برای افزایش مقاومت ستون ها، در زیر فشار سنگین سقف، قطر تنهٔ ستون ها در قسمت پایین 69.2 سانتیمتر است، در ارتفاع 1.3 متری بیشتر می شود و به 70.4 سانتیمتر می رسد و با حرکت به سمت بالا دوباره از قطر آن کاسته می شود و در قسمت سرستون به 61 سانتیمتر می رسد.

حمام

قلعه گارنی به منزله اقامتگاه تابستانی پادشاهان ارمنستان از اهمیتی ویژه برخوردار بود و در سده سوم میلادی، در کنار ساختمان کاخ، حمامی با سبک معماری بومی در آن احداث شد. کف حمام با سنگ های رنگی تزیین شده بود که در بخش های باقی مانده آن تأثیر هنر هلنی به صورت تصویر خدایان یونانی اقیانوس ها و دریاها به همراه نوشته هایی به زبان یونانی به چشم می خورد.